Πολλοί στενοί φίλοι βρίσκονται στη φάση γεννητούρια, τα παιδιά τους είναι ενός έτους, βρέφη μερικών μηνών ή ημερών, άλλοι περιμένουν να γεννήσουν μέσα στον επόμενο καιρό. Η Ρένα κι εγώ, με δεδομένα Κύπρου, αργήσαμε, αλλά με δεδομένα Ελλάδας ήμασταν μπροστά από τα περισσότερα ζευγάρια της παρέας. Οι κόρες μας φέτος το Σεπτέμβρη θα πάνε πρώτη δημοτικού.
Το καλύτερο δώρο που θα μπορούσα να κάνω στα παιδιά των φίλων είναι κάτι που ξέρω καλά, τόσο λόγω προσωπικού ενδιαφέροντος όσο και γιατί το έχω υποβάλει σε αλλεπάλληλα «κρας-τεστ» στο σπίτι και στο σχολείο: Παραμύθια και τραγούδια. Σε αυτή τη δημοσίευση θα επικεντρωθώ στα βιβλία, επιφυλάσσομαι για ένα κείμενο αφιερωμένο στη μουσική.
Πέρασα πολλές ώρες σε βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες να ξεφυλλίζω παιδικά βιβλία, ψάχνοντας κρυμμένους θησαυρούς. Όπως συμβαίνει και στη λογοτεχνία για ενήλικες, κυκλοφορεί άπειρη σαβούρα. Στην περίπτωση της λογοτεχνίας για παιδιά, υπάρχουν διδακτισμός, σοβαροφάνεια, εικονογράφηση με φτηνά προγράμματα, στερεοτυπικές έμφυλες απεικονίσεις. Κείμενα που ντρέπομαι να διαβάσω από το πόσο κακογραμμένα είναι, από την ιδέα που προβάλλουν για την παιδικότητα. Ανία και θυμός για την κακαισθησία τους.
Σαν εξερευνητής στο τροπικό δάσος έκοβα με το σπαθί μου την άγρια βλάστηση προκειμένου να ανοίξω δρόμο και να φτάσω στο ξέφωτο (εικόνα δανεισμένη από τον «Κάπτεν Μόργκαν» που διάβαζα παιδί στο «Μπλεκ») όπου με περίμενε επιτέλους ένα παιδικό βιβλίο που να σέβεται τη νοημοσύνη και την ευαισθησία μικρών και μεγάλων, που να βρίσκω ότι είναι αξιόλογη λογοτεχνία, με τα κριτήρια που έχω ως ενήλικος αναγνώστης.
Έτσι, επηρεασμένος από το πρόσφατο κρούσμα λιστομανίας του Χαράλαμπου Γιαννακόπουλου και από μια ιδέα/προτροπή της Ρένας Χόπλαρου, θα παρουσιάσω κάτω από αυτό το εισαγωγικό σχόλιο τα 20 καλύτερα βιβλία που διάβασα στις κόρες μου, από τη γέννησή τους μέχρι σήμερα. Πολλά από αυτά τα βιβλία τα έχω χρησιμοποιήσει και σε μικρές τάξεις στο σχολείο αλλά και σε εργαστήρια θεατρικού παιχνιδιού.
Ελπίζω η λίστα αυτή να φανεί χρήσιμη σε γονείς αλλά και σε άλλους εμπλεκόμενους (π.χ. όταν κάποιος θέλει να πάρει δώρο σε παιδί και δεν ξέρει τι – ένα πακέτο με κάποια από αυτά τα βιβλία είναι μια δοκιμασμένη λύση). Τέλος, μπορείτε, εάν θέλετε, να αφήσετε ένα σχόλιο με τις δικές σας προτάσεις. Με ενδιαφέρει πολύ να τις διαβάσω, και είμαι σίγουρος ότι θα φανούν χρήσιμες, τόσο σε εμένα όσο και σε άλλους.
20. P. Bright και J. Chapman : «Όταν οι αρκούδες πήγαν για ύπνο τη νύχτα της φοβερής και τρομερής καταιγίδας» Κόκκινη Κλωστή Δεμένη, 2008
Ήδη από τον τίτλο ξεκινά ο γλυκά περιπαικτικός τόνος που επικρατεί στο βιβλίο. Έξω στο δάσος γίνεται χαλασμός αλλά μέσα στην αρκουδοφωλιά είναι όλα ζεστά και ήρεμα. Ο φόβος όμως και οι κακές σκέψεις που ξυπνάει η καταιγίδα βρίσκουν τον τρόπο να τρυπώσουν. Πρώτα το μικρό αρκουδάκι θα έρθει στο κρεβάτι των γονιών του για ασφάλεια, ύστερα το μεσαίο, μετά το μεγάλο… Ο ορθολογιστής μπαμπάς επιμένει ότι “δεν υπάρχουν τέρατα” αλλά το μόνο που καταφέρνει είναι να χάσει τον ύπνο του από το πηγαινέλα (ενώ οι φοβισμένοι, αφού μπουν κάτω από τη γονεϊκή κουβέρτα κοιμούνται, μαζί με τη μαμά, του καλού καιρού). Οι βεβαιότητες του πατέρα θα κλονιστούν όταν κλείσουν τα φώτα και ένα απροσδιόριστο πλάσμα τους χτυπήσει την πόρτα… Ιδανικό για δραματοποίηση σε νηπιαγωγείο και δημοτικό, η σκηνή που τα παιδιά σκαρφαλώνουν και στριμώχνονται στο φτιαγμένο από τρία θρανία κρεβάτι είναι πάντα μεγάλο πανηγύρι, και πάει έτσι μέχρι τέλους
19. Geoffroy De Pennart: Ο άλλος, Παπαδόπουλος, 2008
O Geoffroy De Pennart είναι ο συγγραφέας της δημοφιλούς σειράς με την ανατρεπτική απεικόνιση του λύκου (Ο λύκος ξαναγύρισε, Έλα πίτα να σε φάω, κλπ.) τα οποία είναι διασκεδαστικά, ιδίως «Τα 7 κατσικάκια» στο οποίο ο λύκος μεταμφιέζεται σε γυναίκα προκαλώντας σκηνή ζήλιας ανάμεσα στον κύριο και την κυρία Κατσικίνα, αλλά δεν είναι όλα εξίσου επιτυχημένα. Εδώ όμως, στο “Ο άλλος”, ο συγγραφέας βρίσκει την τέλεια ισορροπία ανάμεσα στο «χοντρό» χιούμορ, τη ρεαλιστική πλοκή και την «αθόρυβη» ψυχοπαιδαγωγική λειτουργία. Ο σκύλος Ραούλ, ο καλομαθημένος αγαπημένος της κυρίας του, καλείται να αντιμετωπίσει πρώτα την “εισβολή” ενός άντρα στην κάποτε ευτυχισμένη “συζυγική” εστία, μετά του παιδιού τους και… έπεται συνέχεια. Η ζωή του δεν θα είναι ποτέ η ίδια!
18. Peter H. Reynolds: Η Tελεία Αίσωπος, 2004
Δικαίως ένα από τα πιο επιτυχημένα παιδικά βιβλία, συναντάται μάλιστα αρκετά συχνά και σε σχολικές τάξεις. Αρχικά ήμουν επιφυλακτικός εξαιτίας της φαινομενικής ευκολίας με την οποία η Λία ξεπερνάει τη χαμηλή της αυτοπεποίθηση στη ζωγραφική. Ο συγγραφέας όμως είναι προσεκτικός: Υπαινικτικά αφήνει να εννοηθεί η προσπάθεια της πρωταγωνίστριας, μέσα από την παρουσίαση του πείσματος και της τελειομανίας της, στοιχείο που ανέπτυξε αριστοτεχνικά ο σκηνοθέτης Κ. Μπογδάνος, στην παράσταση στο BIOS, πριν δυο χρόνια.
17. Μαρί Λεονάρ: Τιμπιλί, το μικρό αγόρι που δεν ήθελε να πάει σχολείο Κάστωρ, 1997
Μια απολαυστικά δοσμένη ιστορία για τη χρησιμότητα του σχολείου. Ο υπέροχος Τιμπιλί δεν θέλει να κλειστεί σε τέσσερις τοίχους και να φοράει μια στολή που μοιάζει με το χρώμα της άμμου. Αναπτύσσει τα βάσιμα επιχειρήματά του σε σημείο, μέχρι τη μέση του βιβλίου, να έχει πείσει τους μικρούς και να έχει συνεπάρει τους μεγάλους. Η ανατροπή θα έρθει πάλι εντελώς λογικά: Όχι μόνο πρακτικά δεν μπορεί να το αποφύγει αλλά για να ανοίξει το μπαούλο της Γνώσης (όπου εκεί κρύβεται το μυστικό σχετικά με το πώς θα αποφύγει το σχολείο), θα πρέπει να διαβάσει τις οδηγίες. Άρα πρέπει πρώτα να πάει σχολείο για να μάθει να διαβάζει! Επειδή το βιβλίο είναι εξαντλημένο από τον εκδότη, αν το βρείτε κάπου, μην το χάσετε!
16. Eric Carle: Παρακαλώ, μπαμπά, φέρε μου το φεγγάρι Καλειδοσκόπιο, 2006
Με τις ιστορίες και τη χαρακτηριστική εικονογράφηση του Eric Carle έχουν μεγαλώσει γενιές παιδιών στις ΗΠΑ και την Αγγλία (σε βαθμό που η “πεινασμένη κάμπια” να έχει γίνει κάτι σαν γιουνγκιανό συλλογικό αρχέτυπο), τρέλα που μεταδόθηκε και στον ελληνόφωνο χώρο από τις προσεγμένες εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. Παρόλο που είμαι επιφυλακτικός σε κάθε τι που έχει μαζική απήχηση, αγοράσαμε στο σπίτι όλα τα βιβλία του στα ελληνικά και αρκετά στα αγγλικά (ευτυχώς δεν πήγαμε και για άλλες γλώσσες!). Γενικά, κρίνω ότι το ισοζύγιο είναι θετικό. Είχε κι αυτός τις σουπίτσες και τις ευκολίες του (θυμάμαι μια φορά που διάβαζα το «Καλή όρεξη» στην τάξη και είχα την αίσθηση πως τα παιδιά με κοιτούσαν με οίκτο, καθώς προσπαθούσα να το κάνω να ακουστεί αστείο), είχε όμως και τα πολύ επιτυχημένα του όπως το “The Greedy Python”. Το κόλλημα όμως, η ένεση αυτοσυναισθήματος (μέχρι ανοησίας) για μπαμπάδες, το γαλάζιο ζαχαρωτό, το ζωντανό βιβλίο με τις σελίδες που ανοίγουν εκπληκτικά έξω από το αρχικό σχήμα, είναι το «Παρακαλώ, μπαμπά, φέρε μου το φεγγάρι». Μπορεί να μαλώσετε ποιος θα το κρατάει, ο μπαμπάς ή η κόρη. Ιδανικό παραμύθι για καληνύχτισμα, με χαμηλό φωτισμό και το φεγγάρι να φαίνεται από το παράθυρο. Έχει γυριστεί και σε animation, που κάποιοι καλοί άνθρωποι ανεβάζουν στο διαδίκτυο (και μετά η εταιρία που έχει τα δικαιώματα το κατεβάζει).
15. Dorothee de Monfreid: Θέλω να φάω ένα παιδάκι Libro, 2006
Ο μικρός Αχιλλέας ήταν μέχρι χτες ένα άψογο κροκοδειλάκι που έτρωγε τις μπανάνες του (με όλη τους την κρέμα). Μέχρι που του μπήκε η ιδέα ότι θέλει να φάει έναν άνθρωπο! Παρά τις άοκνες και φιλότιμες προσπάθειες των γονιών του να τον ξεγελάσουν με τούρτες και λουκάνικα (όχι όμως από κρέας ανθρώπου, μια λεπτομέρεια που επισημαίνει ο μικρός), δεν αλλάζει μυαλά. Θα χρειαστεί να μεσολαβήσει μια ταπεινωτική ψυχρολουσία από ένα κοριτσάκι προκειμένου ο Αχιλλέας να υπαναχωρήσει από την επιθυμία του, υποσχόμενος όμως να επιστρέψει όταν τα δόντια του θα είναι καταλληλότερα… Ένα βιβλίο “αποκούμπι” και για τις πιο δύσκολες στιγμές, το εμπιστεύομαι όταν έχω μείνει από δυνάμεις, σαν να είναι το τελευταίο μου χαρτί. Θυμάμαι ένα μεσημέρι στο ολοήμερο, έξω γινότανε κατακλυσμός, συνάδελφοι ήταν άρρωστοι, παιδιά κλαίγανε, γονείς αργούσαν να τα πάρουν λόγω βροχής. Ε, έβγαλα από την τσάντα μου το «Θέλω να φάω ένα παιδάκι» και σε λίγα λεπτά είχα απέναντί μου μαγεμένα παιδιά να ζητούν κι άλλο, να έρχονται οι βρεγμένες μανάδες τους και να μη θέλουν να φύγουν!
14. Jacques Duquenny: Ένα τόσο δα ψαράκι, ένα τιποτάκι Άγρα, 1999
Οι εκδόσεις Άγρα έχουν κυκλοφορήσει λίγα σε αριθμό παιδικά αλλά όλα επιλεγμένα. Ανάμεσα σε αυτά είναι και τρία του Jacques Duquenny, το ένα καλύτερο από το άλλο! Στο “Ένα τόσο δα ψαράκι, ένα τιποτάκι”, όχι μόνο το μεγάλο ψάρι δεν τρώει το μικρό, αλλά το μικρό τού σώζει τη ζωή (ενώ, σε αντίθεση με αυτό που ισχύει στο μύθο του Αισώπου, δεν του χρωστούσε καμία χάρη). Η χρήση των ρητορικών μοτίβων («έχασες μια», «έχασες δυο» «ακόμη μια και κάηκες») είναι ευφυής, και, μετά από λίγες αναγνώσεις, τα παιδιά συμπληρώνουν τους διαλόγους και προχωράνε την ιστορία μέχρι το συμφιλιωτικό τέλος.
13. Μπ. Σιντγιάνσκι και Σ.Ε.Μπουργκ: Το Κοτοπουλάκι και το Αλεπουδάκι Πατάκης, 2007
Σε πρώτη ματιά, πρόκειται για ένα ακόμη βιβλίο με θέμα την ανάπτυξη φιλίας ανάμεσα σε παραδοσιακούς εχθρούς. Κόντρα στην «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» στο κοτέτσι και στο δάσος, όπου όλοι είναι βέβαιοι ότι η ιστορία θα καταλήξει με ματωμένα πούπουλα στο χορτάρι, τα δύο ζωάκια, με εμπιστοσύνη στα συναισθήματά τους, χτίζουν μια στερεή γέφυρα και επιτυγχάνουν στο σκοπό τους, να βρουν δηλαδή τους γονείς της χαμένης αλεπουδίτσας. Αυτό που κάνει το βιβλίο να ξεχωρίζει από πολλά άλλα με ανάλογο μήνυμα είναι το χιούμορ, η πειστική απεικόνιση των δεύτερων χαρακτήρων, και γενικότερα το στήσιμο της ιστορίας. Μια δόση παραπάνω μελό ή ηθικολογίας θα το κατέστρεφε. Είναι μια πολύ λεπτή τέχνη: η απόλαυση της ανάγνωσης να είναι οργανικά δεμένη με το ψυχοπαιδαγωγικό νόημά της. «Να μη φάμε το κοτόπουλο;» «Ανήκουστο, απαράδεκτο!» «Άμα είναι φίλος σου, αλλάζει το πράγμα».
12. Δόκτορος Ερρίκου Χόφμαν: Ο Πετροτσουλούφης Γράμματα, 2003
Ο Πετροτσουλούφης, στην ιδιοφυή μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη, συνιστά σκάνδαλο για τα σύγχρονα παιδαγωγικά ήθη και την πολιτική ορθότητα, αλλά μη φοβάστε, το παιδί σας δεν πρόκειται να τρομάξει ότι θα έρθει ο ράφτης να του κόψει το δάχτυλο όπως έκανε στον Πίπη τον Πιπίλα. Εκτός αν ακόμη δεν έχει μάθει να αντιμετωπίζει με χιούμορ την αφηγηματική υπερβολή, αν δεν ξεχωρίζει το μύθο από την πραγματικότητα, οπότε καλά θα κάνετε να βιαστείτε! Είναι κρίμα να χάσετε την εμπειρία ενός κλασικού παιδικού βιβλίου, ενός ιστορικού κομματιού της γερμανικής κουλτούρας, εξαιτίας μικροαστικών μίζερων ψευδοψυχολογικών ανησυχιών! Επίσης είναι κρίμα ότι το βιβλίο είναι σχεδόν εξαντλημένο.
11. Προκόπιεφ: Ο Πέτρος και ο Λύκος Ηριδανός, 2002
Ο Πέτρος και ο Λύκος δεν ήταν ποτέ από τα αγαπημένα μου παραμύθια. Είχα πρόβλημα με την απερισκεψία του βασικού ήρωα, το γεγονός ότι πουθενά δεν φαίνεται να διστάζει, να κάνει μια δεύτερη σκέψη. Επίσης, μου την έσπαγε η ιδέα περί αρρενωπότητας που περνούσε στον αναγνώστη, μου θύμιζε μια δασκάλα από την Ανατολική Ευρώπη που την είχα ακούσει να λέει: «στην κουλτούρα μας, άμα δεν δέρνει και λίγο ο άντρας, δεν τον σεβόμαστε». Κάποια στιγμή βρήκα σε ένα δισκάδικο που έκλεινε την εξαιρετική ηχογράφηση με απαγγελία Φιλιππίδη, συνήθισα την ιστορία επειδή μου τη ζητούσαν οι κόρες μου στις εκδρομές με το αυτοκίνητο. Και μετά αγόρασα αυτή την έκδοση από τον Ηριδανό με τις εκπληκτικές ζωγραφιές του Frans Haacken και το διάβασα δεκάδες φορές, σε σημείο η Α. να το ξέρει να το “διαβάζει” όλο, λέξη προς λέξη, πολύ πριν μάθει τον μηχανισμό της ανάγνωσης.
10. Ludwig Bemelman: Madeline
Για λόγους που δεν μπορώ να κατανοήσω, η κλασική σειρά βιβλίων του Αυστριακού Ludwig Bemelman με πρωταγωνίστρια τη Madeline (ή Μαντλίν, όπως μεταφράστηκε στην τηλεοπτική σειρά που παίχτηκε στην ελληνική τηλεόραση), δεν έχει ακόμη εκδοθεί στην Ελλάδα. Οι περιπέτειες των δώδεκα κοριτσιών του οικοτροφείου στο Παρίσι του Μεσοπολέμου ισορροπούν μεταξύ ρεαλισμού και φαντασίας, ελαφρότητας και σοβαρότητας. Η ατμόσφαιρα που δημιουργούν τα ζωγραφισμένα στο χέρι σχέδια (και που χάνεται στην τελευταία τηλεοπτική και σε κάθε κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου) οδηγεί τον κάθε αναγνώστη να ανασυστήσει την ιστορία με όλες του τις αισθήσεις.
9. Ευγένιος Τριβιζάς: Η Καιτούλα, η κοκέτα, η κοτούλα, Ελληνικά Γράμματα, 2007
Με τον Τριβιζά ενστικτωδώς τσινάω, όπως και με κάθε “σούπερ σταρ”, αναγνωρίζω όμως ότι κανένας τους δεν βρέθηκε τυχαία στην περίοπτη θέση που καταλαμβάνει. Δε θα με πείραζε να μη συμπεριλάβω κάποιο βιβλίο του σε αυτή τη λίστα (έτσι θα είχα χώρο για έναν λιγότερο γνωστό συγγραφέα), αλλά σκέφτηκα ότι θα ήταν υποκριτικό, από τη στιγμή μάλιστα που έχω περάσει πολλές ευχάριστες ώρες, μαζί με παιδιά, διαβάζοντας και δραματοποιώντας κείμενά του. Από την άλλη μεριά όμως, το γεγονός ότι μπαίνω στο βιβλιοπωλείο και έχει ένα ράφι παιδικά και ένα ράφι Τριβιζά, ότι το νηπιαγωγείο των κορών μου έκανε φέτος “εβδομάδα Τριβιζά” (έκανα κι εγώ κάτι ανάλογο στα μαθήματα θεάτρου), ότι η πρώτη ιδέα για δώρο βιβλίο είναι κάποιο του Τριβιζά, έ, όλα αυτά μοιάζουν με μονοπώλιο, με όλες τις αναπόφευκτες αρνητικές συνέπειες. Παραδέχομαι πως πολλά από τα έργα του είναι αριστουργηματικά, από τα πρώτα θεατρικά του (όταν σκηνοθέτησα “Το όνειρο του σκιάχτρου” κατάλαβα τις αλλεπάλληλες στρώσεις νοημάτων που έκρυβε) έως βέβαια την “Τελευταία μαύρη γάτα”. Ανάμεσα σε αυτά όμως, έχει βγάλει και δεκάδες αδιάφορα, επαναλαμβάνοντας ουσιαστικά την ίδια συνταγή με μικρές παραλλαγές. Η μικρή μου εκδίκηση λοιπόν θα είναι απλά να προτείνω ένα “έλασσον” έργο του, το “Η Καιτούλα Η κοκέτα Η κοτούλα”, ένα σπαρταριστό βιβλίο με εντυπωσιακή εικονογράφηση από τον Στεφαν Γκεοργκίεφ, που ποτέ δεν κουράζομαι να διαβάζω. Η Καιτούλα παλεύει να τραβήξει την προσοχή του εκλεκτού της καρδιάς της με την εξωτερική της εμφάνιση και τα σικάτα ρούχα που φορά, μέχρι που, λόγω μιας σωρείας ατυχημάτων, θα ανακαλύψει ότι “less is more”.
8. Κωνσταντίνα Αρμενιάκου: Η δύναμή μου, Μεταίχμιο, 2011
Όπως ίσως έχετε παρατηρήσει, η παρουσία Ελλήνων συγγραφέων σε αυτή τη λίστα έχει περιοριστεί στο ελάχιστο, δηλαδή στον Τριβιζά. Δεν είμαι προκατειλημμένος ενάντια στην εγχώρια παραγωγή, αλλά εδώ δεν έχω λόγο να βάλω “ποσοστώσεις” και θετικές διακρίσεις. Το βιβλίο “Η δύναμή μου” της Κ. Αρμενιάκου με εικονογράφηση του Ν. Ανδρικόπουλου (του οποίου τα σχέδια στις εκδόσεις των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη θεωρώ αξεπέραστα) βρίσκεται εκτός του κανόνα των εύκολων αφηγηματικών λύσεων. Με σωστή αναλογία κειμένου–εικόνας, καταπιάνεται υποδειγματικά με το θέμα της εξάρτησης, αναπτύσσοντας ένα μύθο που μπορεί να “μιλήσει” ταυτόχρονα σε αναγνώστες διαφορετικών ηλικιών, απευθυνόμενο κάθε φορά σε διαφορετικά επίπεδα κατανόησης. Ο πρίγκιπας Ανδριανός προορίζεται να αναλάβει μεγάλες ευθύνες, στις οποίες ο ίδιος δεν είναι καθόλου σίγουρος ότι μπορεί να αντεπεξέλθει. Θα βρει το μαγικό κόλπο να διασκεδάσει τις ανησυχίες του με τη συνδρομή ενός φίλτρου που του δίνουν δωρεάν κάποιοι νεόκοποι φίλοι του. Το γέλιο και η ανακούφισή του όμως θα έχουν τελικά το αντίτιμό τους όταν τα πράγματα σοβαρέψουν…
7. Αγνώστου, διασκευή S. Hastings: Ο άνθρωπος που ήθελε να ζει αιώνια Μίνωας, 1990
Τα παιδιά δεν ζουν σε άλλο κόσμο, έχουν βασικές ανησυχίες παρόμοιες με αυτές των ενηλίκων. Η διαφορά είναι ότι έχουν πολύ λιγότερες πληροφορίες για τα θέματα που τους προβληματίζουν (το «τα παιδιά τα ξέρουν όλα» είναι ωραίος στίχος αλλά όχι για να τον πάρουμε τοις μετρητοίς). Το χειρότερο είναι ότι σπάνια βρίσκουν ενήλικες πρόθυμους να συζητήσουν μαζί τους για “άβολα” θέματα. Στο βιβλίο αυτό, με προσέγγιση ριζικά διαφορετική από αυτήν της σύγχρονης παιδαγωγικής, κυριαρχεί η αγωνία του θανάτου, η επιθυμία να ζήσει κάποιος αιώνια. Ο Παντελής, ένας καλός χωρικός, βρίσκει τον τρόπο δίχως να κάνει καμιά συμφωνία με το Κακό. Μετά από αιώνες που ζει πάνω στο βουνό, τον πιάνει η νοσταλγία για τη γη στην οποία μεγάλωσε, για τους άλλους ανθρώπους. Ο Γέρος, ο σύντροφός του στην άχρονη απομόνωση, του ζητάει να μην πάει. Αφού δεν μπορεί να τον μεταπείσει, τον βάζει να του υποσχεθεί πως ό,τι κι αν συμβεί δεν θα κατέβει από το άλογό του. Στο δρόμο της επιστροφής όμως ο Παντελής συναντά ένα σκυφτό πλάσμα που του ζητάει βοήθεια… Το biblionet το βγάζει εξαντλημένο αλλά η Πρωτοπορία το έχει.
6. Εξαρχόπουλος Θανάσης και Μαριόρα: Το ταξίδι του νερού
Η λίστα αναφέρεται κανονικά σε βιβλία που «διάβασα στις κόρες μας», εδώ όμως θα κάνω μια εξαίρεση για ένα βιβλίο που «διαβάσανε» μόνες τους, και μάλιστα από πολύ μικρή ηλικία. Πρόκειται για το βιβλίο “Το ταξίδι του νερού”, μέρος της καταπληκτικής σειράς “Ηχοεικόνες” που έφτιαξε ο καθηγητής Χαρακτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών Θανάσης Εξαρχόπουλος μαζί με τη σύζυγό του Μαριόρα, κατά τη δεκαετία του ’70. Σε όλα τα βιβλία της σειράς, και ειδικά στο συγκεκριμένο, η εικονογράφηση είναι ασύλληπτης ομορφιάς, χτίζει έναν παράλληλο, καλύτερο κόσμο, όπου η επιστημονική πρόοδος σε συνδυασμό με την εξάπλωση της εκπαίδευσης θα δημιουργούσαν τη νέα κοινωνία, μακριά από τις αποτυχίες του ήδη βεβαρημένου 20ου αιώνα. Παραδοσιακά, τα βιβλία αυτά συνοδεύονταν από ένα 45άρι βινύλιο, στη συνέχεια από κασέτα, σήμερα από CD, ίσως στην επόμενη έκδοση από ένα download link! Αυτό όμως που εντυπωσιακά παραμένει σταθερό είναι η ζήτηση για τη σειρά, παρά τη σαφή απόσταση ανάμεσα στη σύγχρονη κυρίαρχη αισθητική και στο εξιδανικευτικό αλλά όχι συντηρητικό όραμα του Εξαρχόπουλου.
5. Μ. Πικμάλ και Τ. Μπαάς: Ο μικρός φιλόσοφος: Θέλω την κόκκινη μοτοσικλέτα! Μεταίχμιο, 2013
Γενικά, η ηθικοπλαστική παιδική λογοτεχνία είναι ένας ωκεανός ανίας στον οποίο αποφεύγω να ανοίγομαι και να παίρνω μάλιστα κι άλλους στο κεφάλι μου. Η σειρά όμως “Ο μικρός φιλόσοφος” που κυκλοφόρησε στα ελληνικά μόλις τον Απρίλιο ήταν «something completely different» που έλεγαν και οι Monty Python. Στο λυκόφως της εποχής της κλασικής «προοδευτικής» παιδαγωγικής, όπως αυτή μαζικοποιήθηκε, μετά τη δεκαετία του ’60, σε μια ισοπεδωτική επιτρεπτικότητα, οι ενήλικες ήρωες του Πικμάλ ξέρουν πού θέλουν να οδηγήσουν τα παιδιά των οποίων έχουν την ευθύνη. Προς σκάνδαλο της παιδοκεντρικής εκπαίδευσης, τα παιδιά που πρωταγωνιστούν στη σειρά δεν είναι πάνω από όλα χαριτωμένα. Συχνά είναι πεισματάρικα, έχουν καταφανώς άδικο, υποκρίνονται, δοκιμάζουν τις αντιδράσεις των ενηλίκων να δουν τι τους περνάει. Οι γονείς, με διαλεκτικό τρόπο και δίχως βία, πασχίζουν να τους δώσουν να καταλάβουν τι είναι στην συγκεκριμένη περίπτωση το “σωστό” (άλλη απαγορευμένη λέξη στο newspeak της προοδευτικής παιδαγωγικής). Όλα αυτά ακούγονται ίσως δυσάρεστα, και μπορεί κάποιος να υποθέσει ότι θα προκαλέσουν την απαρέσκεια των μικρών αναγνωστών. Λαθεμένη εκτίμηση: η ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας, με τις μικρές «απαίσιες» λεπτομέρειες, αιχμαλωτίζει εγγυημένα το ενδιαφέρον των παιδιών, ακριβώς γιατί τους πείθει πως οι δημιουργοί του βιβλίου μιλάνε σοβαρά και δεν κοροϊδεύουνε.
4. Πάουλ Φέιρεπτ: Ο μικρός στρατιώτης, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2004
Ο γονιός ή ο εκπαιδευτικός που θα θελήσει να αγγίξει την πραγματικότητα του πολέμου, τις συνέπειες, την ανάγκη για εξεύρεση συμβιβαστικών λύσεων, τη διαχείριση της τραυματικής μνήμης, θέματα που περιλαμβάνονται σε αυτό που γενικά ονομάζεται «εκπαίδευση ειρήνης», θα δυσκολευτεί να βρει πολλά αξιόλογα βιβλία για μικρά παιδιά. Ακόμη και σε αυτά που κυκλοφορούν, ο πόλεμος παρουσιάζεται συχνά ως αποτέλεσμα της κακίας και της παραξενιάς των «βασιλιάδων», να ξεκινάει από μια καταφανώς ανόητη αφορμή. Ο λαός δεν έχει καμία ευθύνη και υπακούει από φόβο ενώ η λύση συχνά έρχεται με πρωτοβουλία των παιδιών, μια διόλου δηλαδή ρεαλιστική και διαφωτιστική ανάπτυξη του θέματος. Στο βιβλίο του Φέιρεπτ, η εμπειρία του πολέμου, όπως τον έζησε ένας νέος άνθρωπος, αναπαρίσταται χωρίς ωραιοποιήσεις, διδακτική μέσα στην τρομακτική απλότητά της. Ο κεντρικός ήρωας δεν καταλαβαίνει γιατί επιστρατεύεται, ακολουθεί όμως αδιαμαρτύρητα τις εντολές. Στο πεδίο της μάχης βλέπει τους συντρόφους του να χάνουν τη ζωή τους, και ο ίδιος φοβάται για τη δική του. Ανήκει στους τυχερούς που τελικά θα επιστρέψουν, οι γονείς του ζουν, στα διπλανά όμως σπίτια επικρατεί το πένθος, το δε δικό του έχει γκρεμιστεί από τους βομβαρδισμούς. Θα προσπαθήσει για ένα νέο ξεκίνημα και θα τα καταφέρει, θα χτίσει με τα χέρια του καινούργιο σπίτι, θα κάνει οικογένεια. Δε θα καταφέρει όμως ποτέ ξανά να συμμεριστεί τον αθώο ενθουσιασμό της γιορτής, πάντα θα στέκεται παράμερα να βλέπει τους άλλους να διασκεδάζουν και να αναρωτιέται πώς μπορούν. Μόνος, όταν οι άλλοι κοιμούνται, θα κοιτάει τον ουρανό μέσα στη νύχτα και θα θυμάται.
3. Αμάντα Μιχαλοπούλου: Δυο σπίτια, Πατάκης, 2000
Η εμπειρία του διαζυγίου, των συζυγικών καβγάδων («Μια φορά φώναζαν τόσο πολύ που τους είπα να σταματήσουν για να μην έρθει η αστυνομία…»), της μετακόμισης του ενός, των επισκέψεων το Σαββατοκύριακο, της αναζήτησης των αιτίων, της λύπης όλων των εμπλεκομένων, των ενοχών («Μήπως φταίω κι εγώ που χωρίσατε με τον μπαμπά;»), της επώδυνης επεξεργασίας του τραύματος («Τα βράδια ονειρεύομαι ότι όλα φτιάχνουν», «Ο πύργος της Πίζας δεν γέρνει!»), μέσα από τα μάτια ενός παιδιού και με εικονογράφηση από προσεχτικά διαλεγμένα έργα σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών. Δεν ξέρω αν η συγγραφέας είχε τη βοήθεια παιδοψυχολόγου όταν έγραφε το βιβλίο, πάντως η απάντηση της μητέρας «Ό,τι κι αν γίνει, εσύ είσαι ο καρπός μιας πολύ μεγάλης αγάπης» είναι ταυτόχρονα συγκινητική και υποδειγματική. «Χαίρομαι που μιλάει έτσι γλυκά και ξαναστήνω τα λέγκο μου. Σήμερα θα φτιάξω δύο σπίτια!». Πολύτιμο και πανέμορφο βιβλίο, το έχω διαβάσει και χρησιμοποιήσει δεκάδες φορές από τότε που κυκλοφόρησε, αν κοιτάξετε πιο κοντά ίσως να δείτε στο εξώφυλλο και τα αποτυπώματα των παιδικών χεριών που το έχουν πιάσει…
2. Barroux: To χρυσόψαρό μου, Ηλίβατον, 2008
Μοναδικό σε σύλληψη και εκτέλεση βιβλίο, Παρά την πλήρη απουσία δραματικού μύθου, το ενδιαφέρον του αναγνώστη διατηρείται αμείωτο σε όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης. Ο αφηγητής περιγράφει τη ζωή και το χαρακτήρα του χρυσόψαρού του, το οποίο αγαπάει και φροντίζει. Ο ενήλικος αναγνώστης δεν θα αργήσει να αντιληφθεί ότι το χρυσόψαρο αποτελεί ένα όχημα για το συγγραφέα έτσι ώστε αυτός να αναφερθεί στις προκλήσεις και τις δυνατότητες της ίδιας της ζωής, με τρόπο που συνηγορεί υπέρ της περιέργειας, του θάρρους, της ανοιχτότητας απέναντι στο καινούργιο και το διαφορετικό, της διαλλακτικότητας. Δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι μικρές απολαύσεις, από το καλοκαιρινό μαύρισμα μέχρι και ένα ποτάκι: «Λένε ότι τα χρυσόψαρα δεν έχουν πολύ γερή μνήμη. Η αλήθεια είναι ότι και το δικό μου συχνά ξεχνάει πού μένει», με την εικόνα του χρυσόψαρου να κολυμπάει σε ένα ποτήρι κοκτέιλ με καλαμάκι! Με τον ίδιο απλό και θετικό τρόπο αντιμετωπίζεται και ο θάνατος, ή πιο σωστά η προοπτική του θανάτου: «Ξέρω όμως καλά ότι μια μέρα το χρυσόψαρό μου, όταν θα έχει γεράσει πάρα πολύ, θα φύγει απ’ την γυάλα του. Θα πάει κι αυτό… στη χώρα των μεγάλων άσπρων ψαριών».
1. Margaret Wise Brown: Goodnight moon, Harper Collins Publishers, πρώτη έκδοση 1947
Τι πιο ταιριαστό για το κλείσιμο αυτής της λίστας από μια «επιστροφή στα βασικά», υπό όλες τις έννοιες: Ένα βιβλίο που στο οπισθόφυλλό του γράφει ότι απευθύνεται σε ηλικίες από “newborn to 3″, αλλά εγώ το διαβάζω ακόμα στις κόρες μου. Ένα βιβλίο για την ώρα όπου η μέρα λιώνει μέσα στη νύχτα. Όταν οι επιθυμίες και οι φόβοι θα μεταστοιχειωθούν στον ενύπνιο κόσμο, και το πρωί όλα θα είναι ακριβώς όπως χτες και συγχρόνως σαν να έχουν περάσει αιώνες και έχουμε μεγαλώσει απίστευτα, σαν να είμαστε άλλοι, αφού ποτέ δεν είμαστε οι ίδιοι μετά από μια επίσκεψη στη γη των ονείρων. Το βιβλίο της Margaret Wise Brown, με την εικονογράφηση του Clement Hurd είναι αξεπέραστο στον τρόπο που οδηγεί τον αναγνώστη στον αποχαιρετισμό της ύλης που τον περιβάλλει, με τέτοια όμως λεπτότητα και προσοχή που οι όγκοι γίνονται μια μεταφορά του ίδιου του εσωτερικού κόσμου. Όλα τα σύνορα ανοίγουν, και τα μάτια κλείνουν…
Αποφώνηση: Κάπου εδώ φτάνουμε στο τέλος της λίστας με τα «20 καλύτερα βιβλία που διάβασα στις κόρες μου». Μερικές διευκρινίσεις: Η κατάταξη των βιβλίων από το 1 έως το 20 ήταν απλά για το σασπένς, δεν έχει μεγαλύτερη σημασία. Περιορίστηκα σε βιβλία που απευθύνονται πρωτίστως σε παιδιά προσχολικής ηλικίας (δίχως αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούν να τα απολαύσουν και μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά). Έτσι όμως άφησα έξω οποιοδήποτε βιβλίο έχει ολόκληρη σελίδα με λόγια. Σε αυτά που συμπεριέλαβα εδώ, η αναλογία εικόνας–κειμένου είναι παντού υπέρ της πρώτης. Άφησα έξω τα «αυτονόητα», δηλαδή τα κλασικά παραμύθια και την ελληνική μυθολογία. Εκεί χρειάζεται ξεχωριστή ανάρτηση για να κρίνουμε πια τις εκδόσεις και όχι βέβαια το κείμενο. Τέλος, με δυο μόνο εξαιρέσεις, απέφυγα τα βιβλία που δεν έχουν εκδοθεί στα ελληνικά (εκεί κι αν επιβάλλεται λίστα με προτάσεις στους εκδότες), όπως επίσης και τα εξαντλημένα.
