Δημιουργικός αναστοχασμός ενός καβαφικού Οδυσσέα. Κείμενο της ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΝΤΟΥΝΙΑ για τη συλλογή του ΤΙΤΟΥ ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ «Σε βρίσκει η ποίηση», εκδ. Κίχλη, 2012 («The books᾽ journal» 31, Μάιος 2013).

Ο Τίτος Πατρίκιος, ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς ποιητές, μάς έδωσε πρόσφατα ένα ακόμα βιβλίο, τολμηρό και ευθύβολο στη στόχευσή του. Τολμηρό επειδή ο Πατρίκος επιμένει ποιητικά χωρίς να επαναπαύεται στο σίγουρο κεφάλαιο ένός ήδη κατορθωμένου έργου και απευθύνεται στον αναγνώστη με μια εντυπωσιακή αμεσότητα. Πρόκειται στην ουσία για μια ποιητική σύνθεση που οργανώνεται κυρίως σε δύο άξονες: έναν προσωπικό, κάτι σαν απομνημονεύματα εσωτερικής περιπέτειας, και έναν ενδοποιητικό, όπου η ποίηση αναφέρεται στον εαυτό της διεκδικώντας την αυτονόμησή της από το ποιητικό υποκείμενο.
Τη σύνθεση απαρτίζουν εννέα ενότητες, που αριθμούνται με λατινικούς αριθμούς. Ο αριθμός εννέα, ο διανοητικότερος ή ο φιλοσοφικότερος αριθμός, ας θυμηθούμε και τις εννεάδες του Πλωτίνου, προέκυψε από ανάδειξη αναγκαίων σταθμών στην ποιητική και προσωπική περιπέτεια του Τίτου Πατρίκιου. Από μια παράξενη σύμπτωση το βιβλίο δημιουργήθηκε, σύμφωνα με τη μαρτυρία του ποιητή, στο διάστημα εννέα μηνών. Το έγραφε «πρωί, μεσημέρι, βράδυ και νύχτα», ένα διάστημα που παραπέμπει ευθέως στους μήνες της κυοφορίας του ανθρώπινου όντος και το τελείωσε όταν «δεν μπορούσε πια να μετακινήσει καμία λέξη», όταν το ολοκληρωμένο έργο έπρεπε να βγει στο φως.
Πιθανότατα πρόκειται για μια τυχαία σύμπτωση, που όμως μας επιτρέπει να σκεφτούμε ότι ο ποιητής αναβιώνει συμβολικά, σε συμπυκνωμένο χρόνο, τη συναρμογή του βίου του ως διαδικασία κυοφορίας και γέννησής του σε ένα παρόν μέσα στο οποίο αντικρύζει αυτό που έγινε, δηλαδή τη διπλή υπόσταση του ανθρώπου και του ποιητή. Η δευτεροπρόσωπη σύνταξη επιτρέπει την όσμωση του εγώ με το εσύ. Το ρητορικό εσύ του «εις εαυτόν» παραμένει σταθερό και επαναλαμβανόμενο, σαν να κρατάει το ίσο σε όλη την έκταση της ποιητικής σύνθεσης, που παρά την πρώτη εντύπωση της απλότητας, ισορροπεί αρμονικά πάνω σε μια καλοδουλεμένη κατασκευή.
Κατασκευή που οργανώνει αριστοτεχνικά μια σχεδόν τελετουργική επανάληψη ρητορικών τρόπων, παραπέμποντας σε ένα είδος λιτανείας (litanie). Η δομή της λιτανείας, με την εναρκτήρια λέξη «Εκεί» και την επαναλαμβανόμενη κατακλείδα ή επωδό: «Εκεί απάνω σε βρίσκει η ποίηση» τηρείται πιστά στις οχτώ ενότητες για να παραλλάξει στην ένατη. Στην τελευταία ενότητα το αρκτικό «Εκεί» αντικαθίσταται με το υποκείμενο «Η ποίηση», ενώ στην καταλείδα του ποιήματος η γνώριμη επωδός παραλλάσσει ως προς το αντικείμενό της.
Αλλά τι ακριβώς σημαίνει η φράση «σε βρίσκει»; Μια πρόχειρη ματιά στο λεξικό του Δημητράκου μας δίνει δέκα σημασιολογικές εκδοχές με πρώτη αυτή τής συνάντησης. Αν και αυτή η εκδοχή είναι η πιο ισχυρή στην ποιητική συλλογή του Πατρίκιου, η ανάγνωση αξιοποιεί συνδυαστικά όλες τις σημασίες σχηματίζοντας ένα πολυεδρικό κρύσταλλο στη φράση «σε βρίσκει η ποίηση». Έτσι, ανάλογα με την οπτική γωνία και την πλευρά στην οποία πέφτει το φως, αναδιατάσσονται και οργανώνονται σε ένα ανοιχτό σύνολο νοημάτων που επιτρέπουν πολλαπλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις.
Γνωρίζοντας ότι απλοποιώ εξαιρετικά ένα σύνθετο εγχείρημα θα αναφερθώ στα εννέα μέρη της συλλογής για τα οποία θα επιχειρήσω να μιλήσω με βάση μια κατάταξη θεματική.

Ι. Οι περιπέτειες της ζωής.
«Εκεί που» είναι η αρχή του πρώτου στίχου της ενότητας και «Εκεί απάνω» η αρχή του τελευταίου. Οι στίχοι που παρεμβάλλονται συνήθως πάνε δυο -δυο σαν ζεύγη μιας αντίθεσης. «Πράγματα που πρώτη φορά αντικρίζεις - πράγματα χιλιοειπωμένα που έχουν πια περάσει». Ή ακόμα μια αντίθεση που ανιχνεύεται μέσα στον ίδιο στίχο: «για πράγματα σοβαρά ή ανόητα, που ρίσκαρες τη ζωή σου».
Μια συνθήκη αφενός πληρότητας, που καλύπτει όλη τη ζωή, τη διάρκεια του βίου και σου επιτρέπει να δεις και τη μεταβολή – κάτι που έλεγες δεν θα συμβεί και συμβαίνει- και την ανακάλυψη, το σχεδιασμό και την τύχη και αφετέρου μια συνθήκη απροσδιοριστίας. Έχουμε με άλλα λόγια εδώ έναν κατάλογο που δεν κλείνει. Παραμένει ανοιχτός τόσο με τις τρεις τελείες [...] πριν από την επωδό, όσο και με τον εμπλουτισμό του στα επόμενα μέρη.

ΙΙ. Απολογισμός και αυτογνωσία.
Το σχήμα των αντιθέσεων είναι η σταθερή μήτρα. Η συνθήκη της απροσδιοριστίας, η δύσκολη στάθμιση, η εγγενής συνύπαρξη ενός πράγματος με το αντίθετό του: «Τόσο αφέθηκες στις παρορμήσεις σου, τόσο τις δάμασες».

ΙΙΙ. Η συνύπαρξη, η συνάντηση με τον άλλον, η ηθική της συμβίωσης που είναι ταυτόχρονα μέριμνα εαυτού και μέριμνα για τον άλλο: «ν΄απλώσουν τα όρια για συναρπαστικές διασταυρώσεις / ή τουλάχιστον να γίνει πιο ανθρώπινη η μοναξιά».

ΙV. Τα πάθη και οι περιπέτειες του έρωτα και της επιθυμίας.
Η έκθεση στον άλλο και οι αμυντικοί μηχανισμοί- παραθέτω από τη φωτογράφο Ναντίν Γκόλντιν («The Ballad of sexual dependency»): «είναι ένα είδος επικοινωνίας που θεμελιώνεται στην εμπιστοσύνη και στην έκθεση και στο εύτρωτο που δεν μπορεί να εκφραστεί με άλλον τρόπο». Μια σύνθετη διαδικασία αυτογνωσίας τελικά αντανακλάται σε «αντικριστούς καθρέφτες», για να θυμηθώ μια παλιότερη -κατά τη γνώμη μου από τις καλύτερες- συλλογή του Πατρίκιου. Η ανάδυση αίφνης ενός γενναίου συναισθήματος που κάνει το υποκείμενο πιο ευάλωτο : «κι απρόσμενα ένας έρωτας κορυφώνεται σε αγάπη».

V. Η ενδοσκόπηση και η αναζήτηση της αλήθειας. Η πολιτική στράτευση και οι συνέπειές της, που τόσο μέτρησαν στη ζωή και στην ποίηση του Πατρίκιου. Απολογισμός και εξομολόγηση -αναζήτηση ενότητας και σύνθεσης: «Εκεί που συλλογίζεσαι ποιος είσαι και τι έκανες /Εκεί που σκάβεις μέσα σου για άλλη μια φορά».

VI. Οι περιπέτειες των σχέσεων:
φιλία, συντροφικότητα, δυσκολία συνεννόησης. Η προδοσία η απομάκρυνση, οι δικοί μας που έγιναν ξένοι, η δυνατότητα της επιστροφής:

«Εκεί που ξανασκέφτεσαι αν γίνεται οι άνθρωποι να σμίξουν
αν γίνεται να συναντηθούν οι φίλοι που έχουνε ξεκόψει
όχι μόνο στην έξαρση των λυτρωτικών τους οραμάτων
αλλά και μέσα στην τριβή των ατομικών επιδιώξεων»

VII. Η μνήμη, τα τοπία, οι χώροι, οι πόλεις, και πάλι οι άνθρωποι που τα κατοίκησαν και δίνουν υπόσταση στο παρελθόν:

«Εκεί που ανώφελα πασχίζεις να ξαναφτιάξεις
ανθρώπους και βιώματα
σαν μαραγκός που ξαναφτιάχνει παλιά έπιπλα με νέα
υλικά […]
ν΄ ανάψεις με νέα προσανάμματα αισθήσεις που
παλιότερα πυρπόλησαν
ν’ αναστηλώσεις τα ενδόμυχα όπως αναστηλώνουν
τ’ αρχαία μνημεία»

VIII. Η καθημερινότητα με τις μιζέριες, τις μικροχαρές, τα κρυφά θαύματα και τις αγωνίες της ύπαρξης. Όλα έχουν τη θέση τους, το νόημά τους: «Μην πετάξεις τίποτα», όπως τραγούδησε και ο Σαββόπουλος.

«Εκεί […]
που ξάφνου μέσα στην επιπολαιότητα
έχεις μιαν έκλαμψη ευφυίας
Εκεί που σταματάς τα πάντα ενώ τρέχουνε οι προθεσμίες
που περνάς βδομάδες ψάχνοντας τη λέξη που ακριβώς
χρειάζεται
Εκεί που λες όλα αυτά είναι αστεία μπρος στο κυνήγι
του ψωμιού
κι έπειτα βλέπεις ότι χωρίς τις λέξεις τίποτα δεν αποκτά
υπόσταση…»

ΙX. Οι μεταμορφώσεις της ποίησης.
Ή η ποιητολογική διάσταση – η ερμηνεία της συνάντησης με την ποίηση, μέσα από μια εμπειρία επιφάνειας. Το θαύμα που κρύβεται, όχι μόνο στο υψηλό και σπάνιο, αλλά και στο μικρό, ταπεινό ή πολυχρησιμοποιημένο:

Η ποίηση τελικά, μέσα από οβιδιακές μεταμορφώσεις
«σου ψιθυρίζει μυστικά που πρέπει εσύ να εξιχνιάσεις
σου φωτίζει πράγματα που μέναν μυστικά ως τότε».

Η ποίηση που βρίσκει εσένα τον ποιητή, αλλά και εσένα τον αναγνώστη. Σε βρίσκει, σε συναντά με έναν τρόπο που κατ΄ αρχάς φαίνεται τυχαίος, απρόσμενος, απροετοίμαστος και απροϋπόθετος. Φαίνεται πως αυτή η συνάντηση δεν είναι το αποτέλεσμα, ο επιδιωκόμενος στόχος μιας προσπάθειας που διέπεται από τη βούληση και την ενσυνείδητη απόβλεψη, δεν είναι το τέρμα μιας αναζήτησης. Παρά ταύτα συμβαίνει και συμβαίνει κατ' ανάγκην, χωρίς να το επιδιώξει ούτε ο ποιητής ούτε ο αναγνώστης. Η δυνατότητα αυτή της ποίησης, «να σε βρίσκει» είναι εγγενής σε όλο τον κατάλογο των περιστάσεων, δεν είναι δυνατόν να την αποφύγεις. Μια βαθύτερη αιτιότητα φαίνεται να συνδέει τις περιστάσεις του βίου και την συνάντηση με την ποίηση. Παρότι αυτή η αιτιότητα είναι κρυμμένη ή ξεχασμένη, δεν εξαλείφεται, δεν καταργείται.
Η ποίηση ως μέσο αυτογνωσίας, επινόησης του εαυτού και της αλήθειας του πέρα από τις αντιθέσεις, είναι επίσης ένας τρόπος διαλόγου και συνάντησης με τον άλλο. Αυτό το διαλογικό στοιχείο, ο αναστοχασμός και η εξομολόγηση, αυτό που μοιράζεσαι με τον αναγνώστη, και μαζί του συμφιλιώνεσαι μέσα στον απόρρητό σου χώρο είναι και η αποκάλυψη της αλήθειας της ποίησης, «που λέει καθαρά πως ανήκει σε όλους». Στην ωριμότητά του ο Τίτος Πατρίκιος μετακινείται από τα πάθη και τις βεβαιότητες της πρώτης και της δεύτερης νεότητας στον δημιουργικό αναστοχασμό ενός καβαφικού Οδυσσέα. Γιατί τελικά, σε αυτή τη συνάντηση ανάμεσα σε ανθρώπους που κατοικούν ποιητικά στον ίδιο κόσμο, βρίσκει την έκφρασή της η πιο ουσιαστική και αυθεντική συμβίωση. Ή με τα λόγια του Τίτου Πατρίκιου:

«Εκεί πάνω η ποίηση βρίσκει τον καθένα μας».

*Ομιλία που διαβάστηκε στην παρουσίαση της ποιητικής συλλογής του Τίτου Πατρίκιου στις 21 Δεκεμβρίου 2012, στον Ιανό.

 

ΠΗΓΗ:  https://www.facebook.com/kichlipublishing